Słowo „impulsywność” częściej chyba używane jest w zwykłych rozmowach ze znajomymi niż w praktyce psychiatry czy psychologa, chociaż zjawisko to wydaje się być bardzo obecne w różnych psychicznych problemach i to na bardzo różne sposoby. Nie jest tak powszechne, jak na przykład depresja, lęk czy agresja. Być może dlatego, że wymyka się jednoznacznej i pełnej definicji, dlatego, że może się odmiennie przejawiać i, tak naprawdę, znaczyć co innego w różnych sytuacjach. Czy na pewno jest to jednak zjawisko mniej ważne niż wcześniej wymienione ? W psychiatrycznych klasyfikacjach zaburzeń psychicznych termin „impulsywność” można spotkać w nazwie grupy zaburzeń określanych jako „Zaburzenia kontroli impulsów”. Należą tu m. in. piromania i kleptomania, a w najnowszej wersji klasyfikacji amerykańskiej DSM-5 także osobowość dyssocjalna. Nie są to jednak zaburzenia lokujące się w głównym nurcie praktyki psychiatrycznej. Tymczasem impulsywność to również jeden z osiowych objawów takich zaburzeń, jak ADHD, zaburzenia afektywne dwubiegunowe czy zaburzenia osobowości typu borderline. Do tego dodać można jeszcze grupę zaburzeń o charakterze obsesyjno-kompulsywnym, gdzie impulsywność także może odgrywać, wbrew naszej intuicji, istotną rolę. Dorzućmy jeszcze uzależnienia od substancji psychoaktywnych i tzw. uzależnienia behawioralne, jak uzależnienie od hazardu. No, i w końcu próby samobójcze, bo w podejmowaniu tych aktów autodestrukcji także pośredniczy impulsywność.
Szukając wspólnego mianownika dla różnych „impulsywności”, można by określić, że osoba impulsywna to taka, która działa szybciej, po krótszym zastanowieniu, niż inni. Wśród badaczy popularne stało się zdanie jednego z naukowców, że „impulsywność to zagubione ogniwo pomiędzy wiedzą a działaniem” (Loewenstein). W świecie naukowym „impulsywność” odnosi się do różnych zachowań, w tym preferencji do natychmiastowej nagrody (impulsywność czasowa) i skłonności do podejmowania przedwczesnych decyzji (impulsywność refleksyjna) oraz reakcji (impulsywność motoryczna, behawioralna). Najnowsze badania skłaniają do przyjęcia wniosku, że są to raczej trzy niezależne fenomeny, a nie aspekty jednego zjawiska. W najpopularniejszym kwestionariuszu służącym do oceny impulsywności, Skali Impulsywności Barrata (BIS-11), również wyróżnia się trzy różne wymiary impulsywności: upośledzenie planowania, deficyt uwagi oraz impulsywność motoryczną. Wymienione wcześniej aspekty impulsywności innej niż motoryczna możemy też określać jako impulsywność poznawcza i w praktyce rozumieć ją jako niezdolność do prawidłowej oceny konsekwencji bieżących i przyszłych działań. W przypadku zaburzenia afektywnego dwubiegunowego, zwłaszcza manii, mamy do czynienia głównie z impulsywnością motoryczną, w ADHD – z deficytem uwagi, a w zaburzeniach osobowości typu borderline – z upośledzeniem planowania. W uzależnieniach podłożem rozwoju problemu jest impulsywność czasowa (niezdolność do odroczenia gratyfikacji) i niezdolność właściwej oceny konsekwencji działań.
Wiek XXI określany jest właśnie wiekiem uzależnień. Na przykładzie impulsywności możemy zobaczyć, w jaki sposób nękające nas obecnie problemy, często określane jako cywilizacyjne, to nie tylko wynik naszej wewnętrznej tendencji, podatności, ale interakcji z otaczającym nas środowiskiem. Chodzi tu o dostępność do różnych dóbr, które właśnie przez swoją powszechną osiągalność stały się naszym zagrożeniem, przedmiotem uzależnień, chorób i poważnych problemów życiowych. Myślę nie tylko o substancjach takich, jak alkohol czy narkotyki, ale również o grach komputerowych, Internecie, pornografii, serialach telewizyjnych itp. Świat, stawiający wielkie wymagania związane z konkurencją, a jednocześnie na tyle bezpieczny, że nie stwarzający zagrożenia dla bytu w sytuacji bierności, stał się pułapką dla wielu młodych ludzi, którzy są zbyt impulsywni, by odraczać i tak niepewną i odległą gratyfikację, kiedy na wyciągnięcie ręki mają dostęp do mnogości „nagród”. Zjawisko zamykania się w pokoju, spędzania całych dni w wirtualnej rzeczywistości, zaniedbywania codziennych zadań i obowiązków (nauka, praca, rodzina) to w coraz większym zakresie problem społeczny. W którym istotne znaczenie gra impulsywność.
Piśmiennictwo:
- Jakubczyk A., Wojnar M. – Impulsywność – definicje, teorie, modele. Postępy Psychiatrii i Neurologii 2009; 18(4): 349-356
- Caswell AJ, Bond R, Duka T, Morgan MJ – Further evidence of the heterogenous nature of impulsivity. Personality and Individual Differences Vol 76, April 2015, pp 68-74
- Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, fifth edition. DSM-5. American Psychiatric Association, 2013