dr n. med. Waldemar Krzyżkowiak, psychiatra, psychoterapeuta, Warszawa, 2006
Stres definiowany jest jako niespecyficzna i ogólnoustrojowa reakcja organizmu na informację sygnalizującą zaburzenie homeostazy, bądź na sytuację przedłużającej się rozbieżności pomiędzy oczekiwanym a faktycznym stanem otoczenia (Landowski, 2001a). Reakcja ta służyć ma usunięciu zagrożenia lub spowodować utratę wcześniejszego znaczenia stresora. Termin „stresor” wprowadził Hans Selye (1907-1982), odkrywca wzorca reakcji na obciążenie, którą nazwał ogólnym zespołem adaptacyjnym (General Adaptation Syndrom, 1960), aby odróżnić przyczynę (stresor) od skutku (stresu) (Sheridan i Radmacher, 1998).
W modelu interakcyjnym stres można rozumieć również jako konstrukt składający się z kilku powiązanych ze sobą elementów. W modelu tym siła działania stresora zależna jest od poznawczej oceny zarówno stresora, jak i zasobów odporności na stres, czyli wszelkich rezerw materialnych, fizycznych, społecznych i psychologicznych, jakie są potrzebne, aby sobie z nim poradzić. Na pojawienie się stresora organizm w pierwszym momencie odpowiada tzw. reakcją krótkotrwałą, czyli doraźną reakcją na jego wymagania. Skutkiem zetknięcia się ze stresorem może być eustres, distres bądź efekty neutralne. Eustres to reakcja prawidłowa i korzystna dla organizmu, która sprzyja powstawaniu nowych, bardziej adaptacyjnych zachowań. Dotyczy to z reguły sytuacji o krótkim okresie trwania. Jeśli sytuacja stresogenna trwa przez długi czas i jest wciąż w ten sposób odbierana, dochodzi do stresu przewlekłego. Ma on charakter negatywny, co jest określane terminem „distres”. Distres może prowadzić do zaburzeń czynności fizjologicznych i ujawnienia się procesów chorobowych. Natomiast efekty neutralne mają miejsce w przypadkach, gdy stresory nie wywierają żadnego wpływu na organizm i pozostają zazwyczaj niezauważalne (Sheridan i Radmacher, 1998).
Podstawowe biologiczne składowe układu odpowiedzialnego za opisaną przez Cannona w 1911 reakcję „walki lub ucieczki” i ogólny zespół adaptacyjny Selye’go to układ współczulno-adrenergiczny i oś limbiczno-pod-wzgórzowo-przysadkowo-nadnerczowa (LPPN) (Musselman i wsp., 1998).
Długotrwały stres, powodując hiperkortyzolemię i dysregulację układu współczulnego, może prowadzić do zmian w organizmie: immunosupresji, tachykardii i nadciśnienia tętniczego krwi oraz zmniejszenia zmienności rytmu serca (Heart Rate Variability – HRV), osłabienia funkcji układu rozrodczego, osteoporozy, osłabienia pamięci (prawdopodobnie wskutek degeneracji komórek CA3 w hipokampie). Sprzyja to rozwojowi chorób metabolicznych, endokrynnych, układu krążenia i nowotworowych. Powyższe zaburzenia mają też duże znaczenie w powstawaniu zespołu insulinooporności, charakteryzującego się hiperinsulinemią, hiperglikemią, wzrostem ciśnienia tętniczego, spadkiem stężenia cholesterolu HDL, wzrostem stężenia trójglicerydów we krwi, nietolerancją glukozy i otyłością typu brzusznego (Reaven, 1988). Zespół ten, coraz częściej określany mianem zespołu metabolicznego, jest uznawany za czynnik zaangażowany w etiologię i kliniczny przebieg cukrzycy typu 2, nadciśnienia i choroby niedokrwiennej serca.
Zwiększone stężenie kortyzolu i zmniejszenie liczby bądź wrażliwości receptorów glukokortykoidowych ma również wpływ na procesy transkrypcji genetycznej i może powodować uaktywnienie genetycznej predyspozycji do niektórych schorzeń. Glukokortykoidy, po połączeniu się z wewnątrzkomórkowymi receptorami glukokortykoidowymi, tworzą kompleks, który po aktywowaniu przenika do jąderka komórki, gdzie wpływa na procesy transkrypcji poprzez wiązanie się z miejscem regulatorowym dla genów. W chwili obecnej uważa się, że większość przewlekłych chorób uwarunkowana jest predyspozycją genetyczną o charakterze poligenicznym. Do jej ujawnienia potrzebny jest czynnik wyzwalający, jakim jest stres, zwłaszcza o charakterze przewlekłym (Landowski, 2001b).
Wpływ obciążających wydarzeń życiowych na ujawnienie się chorób zależnych od stresu może mieć decydujące znaczenie już w okresie rozwojowym. W okresie tym kluczowym czynnikiem dla rozwoju i dojrzewania mózgu oraz kształtowania wrażliwości na choroby zależne od stresu może mieć interakcja matka-niemowlę. Spośród różnych czynników mogących odgrywać istotną rolę w dezorganizacji rozwoju mózgu naukowcy dużą uwagę przywiązują do wpływu wczesnych niekorzystnych doświadczeń życiowych, powodujących długotrwałe zaburzenia pracy mózgu poprzez zmiany modulatorów plastyczności synaptycznej, mózgowego czynnika wzrostu BDNF (brain derived neurotrophic factor) i glutamatergicznego receptora NMDA (N-Methyl-D-aspartate). Wiadomo, że BDNF może wpływać na przeżywalność i różnicowanie się neuronów oraz – wspólnie z kompleksem receptora NMDA – odgrywa rolę jako mediator plastyczności mózgu zależnej od aktywności, a także ma znaczenie w uczeniu przestrzennym i pamięci. Roceri i wsp. (2002) przeprowadzili eksperyment, który pokazał, że wczesne odłączenie szczurów od matki (24-godzinna separacja w 9. dniu życia) doprowadziło do obniżonego poziomu BDNF i podjednostek NR-2A i NR-2B receptora NMDA w hipokampie tychże szczurów po osiągnięciu przez nie wieku dorosłego. Miały one również zmienioną modulację ekspresji hipokampalnego BDNF w odpowiedzi na ostry stres, co wskazuje na przewlekłe funkcjonalne zaburzenie jego regulacji. Powoduje to zmniejszenie zdolności do radzenia sobie w trudnych sytuacjach (Roceri i wsp., 2002). Wykazano, że osoby z rozpoznaną za życia depresją mają obniżony poziom BDNF w surowicy (Karege i wsp., 2002), a w tkankach pobranych z hipokampa od osób, które przyjmowały leki przeciwdepresyjne w momencie śmierci, stwierdzono zwiększoną immunoreaktywność BDNF w porównaniu z osobami nie leczonymi (Chen i wsp., 2001). BDNF i serotonina wspólnie regulują plastyczność synaptyczną, neurogenezę i przeżywalność neuronów w dojrzałym mózgu. BDNF nasila wzrost i przeżywalność neuronów 5-HT, a serotonina z kolei stymuluje ekspresję BDNF. Zaburzenia w funkcji tych przekaźników mają centralne znaczenie w zaburzeniach depresyjnych i lękowych, ale mogą też odgrywać istotną rolę w patogenezie chorób związanych ze starzeniem się, jak zespół oporności na insulinę, choroba Alzheimera i Huntingtona (Mattson i wsp., 2004).