mgr Aleksandra Kane, psycholog, Warszawa, 2009
Chociaż wielokrotnie opisane i w znacznej mierze przebadane, zaburzenia odżywiania nie tracą na ważności. W świetle dzisiejszej rzeczywistości, „trendów” stylu życia, zainteresowanie problemem nie powinno stracić na uwadze.
Stres natomiast, jest wszechobecny i wzrasta wprost proporcjonalnie z rozwojem cywilizacyjnym i sztucznie narzucanym nam tempem życia. Światowa Organizacja Zdrowia nazwała go "chorobą stulecia". Zagrożenie stresem powstaje na skutek uwarunkowań zewnętrznych, towarzyszących czasom, w których żyjemy: oddalania człowieka od rytmu natury, rozluźnienia więzi rodzinnych i międzyludzkich, tempa życia, a co za tym idzie zanikania tak potrzebnych szczerych i autentycznych kontaktów i rozmów. Niemal 80 % chorób serca i układu krążenia, narządów ruchu, skóry i układu pokarmowego powstaje na skutek stresu.
Wzrastająca częstotliwość występowania obu powyższych zjawisk jest bardzo od siebie zależna. Nie można oczywiście stwierdzić, że oba zjawiska towarzyszą sobie zawsze. Są jednak silnie powiązane i współzależne.
Za odpowiedzialny za narastanie występowania zaburzeń jedzenia wskazuje się wpływ czynników kulturowych, czyli propagowany model szczupłej sylwetki, model niezależnej, samodzielnej kobiety. Szczupłość, czyli kontrola nad dietą, staje się ekwiwalentem perfekcjonizmu i poczucia kontroli. Ironiczny jest fakt, że propagowanie ideału szczupłej sylwetki ma miejsce w zestawieniu z emanującą reklamą konsumpcji, spowodowaną nadwyżkami żywności.
UWARUNKOWANIA ZABURZEŃ TYPU ANOREXIA NERVOSA:
Etiologia jadłowstrętu psychicznego (anorexia nervosa) nie została w pełni i ostatecznie wyjaśniona. Obecnie często przyjmuje się wieloczynnikowy model etiologiczny. Wieloczynnikowe uwarunkowania zaburzeń odżywiania się obejmują wymiar biologiczny, społeczny, kulturowy oraz psychologiczny. Największy udział wydaje się mieć podłoże psychologiczne, związane z negatywnymi emocjami.
Koncepcja wieloczynnikowa zakłada, iż odchudzanie się i utrata wagi są wyzwolone przez czynniki psychospołeczne. Jeżeli zachowania związane z odchudzaniem się dają poczucie sukcesu, satysfakcji i kontroli, to wzmacniane są te zachowania, jak również nasila się lęk przed zmianą. Znaczenie dla wystąpienia anoreksji ma więc lęk przed jedzeniem i przybraniem na wadze.
Czynniki predysponujące to: ogólne niezadowolenie z siebie, spowodowane np. konfliktami w rodzinie, czy niepowodzeniami w szkole, perfekcjonizm, urazowe doświadczenia seksualne z dzieciństwa oraz uwarunkowania biologiczne i fizjologiczne.
Czynniki wyzwalające to m.in. uwagi na temat wyglądu, trudne sytuacje życiowe, które stają się zagrożeniem dla osób o niskim poczuciu wartości i dużej zależności
Czynnikami podtrzymującymi mogą być dolegliwości gastryczne i uczucie sytości po zjedzeniu nawet małej ilości jedzenia, ale też te, które wiążą się z poczuciem sukcesu, kontroli nad jedzeniem. Wiele zachowań rodziny również pełni rolę czynników podtrzymujących, np. koncentracja na objawach anoreksji, zamykanie się dla społeczeństwa, zmniejszenie konfliktów rodzinnych, czy małżeńskich w związku z chorobą.
Teoria wieloczynnikowa ukazuje anoreksję jako chorobę, która podtrzymywana jest przez różne czynniki, które pojawiają się u osób posiadających pewne predyspozycje, a dodatkowo funkcjonujących w określonych warunkach kulturowo-społecznych.
TŁO KULTUROWE I SPOŁECZNE:
Współczesny świat i jego komercyjnie kreowane wymagania (pozorna wolność jednostki, ograniczenia, współzawodnictwo, współżycie) są wielkimi sprzecznościami. Zachowania neurotyczne można by więc traktować jako ich rezultat.
W dzisiejszej kulturze masowej roztacza się obraz idealnej kobiety. Na pierwszym miejscu stawia się wykształcenie, karierę, osiągnięcia, samodzielność i niezależność. W mediach nade wszystko propagowany jest zdrowy tryb życia. Pojawiło się wiele cudownych diet, propagowana jest żywność o niskiej zawartości tłuszczu i cholesterolu. Szczupłość staje się oznaką piękna, miernikiem sukcesu, symbolem seksu, atrakcyjności, zdrowia. Tymczasem, jak donosi International Journal of Obesity, w ostatnich 20 latach 70 % dziewczyn ze zdjęć Playboya cierpiało na niedowagę (Katzmarzyk, Davis, 2001). Niedawne badania z 2002 r., przeprowadzone w szkołach średnich, donoszą, że 34% badanych cierpiało na niedowagę, a za wzorzec podawali oni przeważnie kogoś z mediów. Idealnym obrazem dla badanych była duża niedowaga (Śmiłowska- Mucha, Tomaszewska, 2002).
Józefik w swojej książce o anoreksji pisze: „Coraz bardziej ceniony jest perfekcjonizm, umiejętność samokontroli. (…) Człowiek posiadający samokontrolę wzbudza większe zaufanie, ma akceptację i większe szanse odniesienia sukcesu. Najdostępniejszą formą samokontroli jest ograniczenie jedzenia (Crisp, 1984). (…) Człowiek, który ją posiada (samokontrolę) jest w mniemaniu społeczeństwa szczupły, schludny i elegancki. Jest ambitny i perfekcyjny(…). W kontakcie z ludźmi jest opanowany, utrzymuje pewien dystans emocjonalny. Prowadzi aktywny styl życia, odżywia się dietetycznie, jest wolny od nałogów, nie objada się, co daje obraz jego szczupłej sylwetki” (Józefik, 1999, s. 48). Badania potwierdzają, iż ludzie otyli postrzegani są jako niechlujni, bezmyślni, leniwi (Bożek, Rychłowska, 2001).
Okres adoloscencji niesie za sobą szczególne zagrożenie, jest to bowiem okres, kiedy uwaga jest szczególnie zwrócona ku własnemu wyglądowi, własnemu ciału. Ponadto występuje większe liczenie się z opinią i akceptacją grupy. Stąd anoreksja może dotknąć te osoby, które przekraczają granice ideału, mają zaburzenia psychologicznego rozwoju lub trudności z samokontrolą. Młode dziewczyny z trudnościami radzenia sobie w społeczeństwie, ze skłonnościami neurotycznymi, wygórowaną potrzebą osiągnięć mogą brać otaczające je reguły i normy zachowania zbyt dosłownie. Wpadają w pułapkę perfekcjonizmu i mody (por. Jablov, 2001; por. Maciarz, 2003).
Bardzo podkreślane jest też, iż zaburzenia odżywiania wynikają ze specyficznego zagrożenia niektórych grup zawodowych. Są to grupy, gdzie najważniejszy jest wygląd lub sprawność fizyczna: sportsmenki, modelki, baletnice, aktorki. Co ciekawe, pojawiają się argumenty, że osoby, dla których wygląd zewnętrzny i jedzenie leży w centrum zainteresowania, celowo kierują się ku takim zawodom. Jeśli towarzyszy temu silna potrzeba sukcesu, może to wzmocnić wystąpienie u nich zaburzeń odżywiania (za: Józefik, 1999).
Różne badania potwierdzają powyższe poglądy. Badacze wykazali, iż uprawianie intensywnych ćwiczeń fizycznych oraz przywiązywanie szczególnej uwagi do wyglądu zewnętrznego w sposób istotny koreluje z obsesyjnymi cechami osobowości (Fenczyn, Szmigiel, 2004).
Istotne dla zaburzeń jedzenia jest to, iż dotyczą one głównie kultury krajów zachodnich. Tam zanotowano najwyższą liczbę ich występowania: prawie 90% kobiet stosuje dietę odchudzającą, duża ich część wspomaga ją ćwiczeniami fizycznymi, wymiotami i stosowaniem środków przeczyszczających.
„Kobiety które cierpią na anoreksje, nie są pewne, jak wiele przestrzeni wolno im zagarnąć z otaczającego świata. Starają się panować nad własną potrzebą jedzenia i tym, co ono może dla nich oznaczać (miłość, siłę, ukojenie). Doprowadzanie się do wychudzenia można traktować jako wyraz ich niepewności siebie, czy przekonania o małej wartości własnej osoby.” (za: Józefik, 1999, s. 66).
Doprowadzenie się do dużego wychudzenia można uważać za wyraz buntu na nieustanne ocenianie kobiety po jej wyglądzie (zdanie feministek). Cały problem w tym, że z jednej strony mamy do czynienia z emancypacją, z drugiej kobiety boją się braku jakiejkolwiek kontroli. Można sądzić, że przyczyną ograniczania jedzenia jest wysoki poziom samokontroli, który zaczyna działać, gdy ograniczenia w kulturze są coraz mniejsze i większa jest swoboda. To powoduje, że kobiety same stawiają sobie często bardzo silne ograniczenia, które wyrażają się w formie kontroli jedzenia
Ostatnio coraz częściej przed anoreksją ostrzega się w kobiecych magazynach . Niestety, w dalszym ciągu znajdują się w nich również porady typu „jak walczyć z ciałem”, „przepisy na akcję odchudzanie” itp. Ponadto cały czas pozytywnie wartościowana jest anorektyczna chudość, jeśli tylko nie jest efektem choroby.
Bibliografia:
- Abraham, S., Llevelyn-Jones, D. (1995). Anoreksja, bulimia, otyłość. Warszawa : PWN.
- Apfeldorfer, G. (1999). Anoreksja bulimia otyłość. Katowice Książnica.
- Banaś, A., Januszkiewicz-Grabias, A., Radziwiłłowicz, P. (1998). Wieloczynnikowe uwarunkowania zaburzeń odżywiania się. Psychiatria Polska, tom XXXII, nr 2, s. 165-176.
- Benton, D. (2004). Role of parents in the determination of the food preferences of children and the development of obesity. International Journal of Obesity, nr 28, s. 858-869.
- Bekker, M.H.J., Boselie, K.A.H.M. (2002) Gender and stress: is gender role stress? A re-examination of the relationship between feminine gender role stress and eating disorders. Stress and Health, tom 18, nr 3, s. 141-149.
- Bożek, R., Rychłowska, I. (2001). Szczupła, chuda, najchudsza: kulturowe uwarunkowania anoreksji i bulimii: o jedzeniu i niejedzeniu w czasopismach kobiecych. Kultura i Społeczeństwo, nr 2, s. 141-155.
- Horney, K. (1982). Neurotyczna osobowość naszych czasów. Warszawa: PWN.
- Iniewicz, G. (2005). Self-image of female adolescents suffering from anorexia nervosa. Psychiatria Polska, tom 39, nr 4, 709-719.
- Jablow, M. M. (2001). Anoreksja, bulimia, otyłość. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne
- Józefik B.(red.) (1999).Anoreksja i bulimia psychiczna. Rozumienie i leczenie zaburzeń ożywiania się. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
- Pietrzak A. (2006). Dyspozycje emocjonalne a strategie radzienia sobie ze stresem u osób ze skłonnościa do wystąpienia zaburzeń w zakresie jedzienia. Praca magisterska pisana pod kiedunkiem prof. dr. hab. H. Gasiula, Warszawa.
- Ziółkowska, B. (1999). Rodzinne uwarunkowania do zaburzeń jedzenia. Edukacja i Dialog, nr 2, s. 55-59.
- Żok- Jaroszewska, U. (1988). Kliniczne i psychologiczne aspekty anorexia nervosa. Psychoterapia, tom 66, nr 3, s. 7-16.