dr n. med. Waldemar Krzyżkowiak, psychiatra, psychoterapeuta, Warszawa, 2006
Badano liczne czynniki związane z wykonywaniem pracy zawodowej, które podejrzewane są o związek z ryzykiem ChNS, takie jak status zawodowy, brak satysfakcji z pracy, wsparcie społeczne w pracy, wymagania związane z pracą i stopień autonomii w podejmowaniu decyzji. Niedawno przeprowadzona szczegółowa ocena prac przeglądowych dotyczących wpływu stresu w pracy na ChNS nie wykazała przewagi wyników pozytywnych nad negatywnymi. Jej autorzy uznali ostatecznie, iż nie ma „ani silnych ani spójnych dowodów na związek przyczynowy pomiędzy stresorami związanymi z pracą a chorobą niedokrwienną serca”(Bunkler, 2003). W świetle najnowszych wyników badań wydaje się jednak, że kwestia ta nie jest ostatecznie rozstrzygnięta, a wyniki w dużym stopniu zależne są od sposobu oceny stresu związanego z pracą oraz od sposobu doboru próby do badań. Najczęściej stosowane modele oceny obciążeń zawodowych obejmują psychologiczne wymagania w pracy, autonomię pracy (w jakim zakresie pracownik ma wpływ na podejmowanie decyzji) i satysfakcję z wykonywanej pracy (model wymagania-wynagrodzenie). Wymagania w pracy odnoszą się do warunków, które wpływają na zdolności pracownika do jej wykonania, takich jak przeciążenie pracą i odpowiedzial-ność za jej wynik. Poziom autonomii (lub kontroli) określa możliwość wpływania przez pracownika na szybkość, rodzaj i warunki pracy. Satysfakcja z pracy obejmuje gratyfikację potrzeb i aspiracji pracownika uzyskiwanych z zatrudnienia (Krantz i McCeney, 2002). Jako sytuację najbardziej niekorzystną, mogącą zwiększać ryzyko choroby niedokrwiennej, przedstawia się kombinację wysokich wymagań i niewielkich możliwości decyzyjnych, co stwarza szczególnie wysoki poziom napięcia w pracy (Karasek i Theorell, 1990; za: Krantz i McCeney, 2002).
Longitudinalne badanie urzędników państwowych obojga płci wykazało, że predyktorem ChNS, zgodnie z gradientem dawka-odpowiedź, jest niski poziom autonomii w pracy (Bosma i wsp., 1997). Nierównowaga pomiędzy wysiłkiem (rywalizacja, nadmierne zaangażowanie w pracę i wrogość) a nagrodą (słabe perspektywy awansu, blokowanie kariery) była związana z około dwukrotnie wyższym ryzykiem pojawienia się choroby niedokrwiennej serca, natomiast niski poziom autonomii w pracy był związany ze zwiększeniem ryzyka choroby niedokrwiennej: 2,4–krotnie w przypadku oceny dokonywanej przez same osoby badane i 1,6–krotnie w sytuacji użycia zewnętrznej oceny poziomu autonomii w pracy.
Stres w pracy określany jako wynik wysokich wymagań i niskiej gratyfikacji wiązał się w badaniach zarówno z predykcją incydentów kardiologicznych (Bosma i wsp., 1998), jak i z progresją miażdżycy tętnic szyjnych (Lynch i wsp., 1997). Nie stwierdzono natomiast istotnego znaczenia samego napięcia w pracy i wysokich wymagań z nią związanych (Bosma i wsp. 1998).
Średnio 11-letnia prospektywna ocena zależności pomiędzy napięciem w pracy i jej składnikami a ChNS wykazała związek napięcia w pracy (jednoczesne wysokie wymagania i mała swoboda decyzyjna), wysokich wymagań w pracy i – w mniejszym stopniu – małej swobody decyzyjnej, ze zwiększonym ryzykiem ChNS w ponad 10-tysięcznej kohorcie urzędników państwowych w Londynie (Whitehall II – Kuper i Marmot, 2003).
W badaniu ponad 3-tysięcznej grupy osób uczestniczących w Framingham Offspring Study stwierdzono, że wysoki poziom napięcia w pracy nie był związany z umieralnością ani z incydentami wieńcowymi, zarówno u kobiet, jak i u mężczyzn. Wbrew oczekiwaniom, kobiety z wysokim poziomem wymagań ale również dużym poziomem autonomii (tzw. aktywne napięcie) w pracy, miały 2,8-krotnie wyższe ryzyko w porównaniu do kobiet z wysokimi wymaganiami w pracy i z niskim poziomem autonomii. U mężczyzn czynnikami zmniejszającymi ilość incydentów ChNS i całkowitą umieralność były: wyższe wykształcenie, wyższe dochody i prestiż zawodowy (Eaker i wsp. 2004).
Matthews i Gump (2002), poddając 9 letniej obserwacji ponad dziesięciotysięczną grupę mężczyzn bez choroby wieńcowej na wstępie, ale z czynnikami ryzyka ChNS (podwyższone ciśnienie tętnicze krwi, podwyższony poziom cholesterolu i palenie papiero-sów), oceniali ryzyko związane z różnymi stresorami w pracy i rozpadem małżeństwa. Stwierdzili oni zwiększoną śmiertelność ogólną i z przyczyn kardiologicznych u osób ze zwiększoną liczbą stresorów zawodowych (ryzyko względne dla 3 lub więcej różnych stresorów w pracy wynosiło 1,26 w porównaniu z osobami bez stresorów) oraz u osób, które rozwiodły się w okresie obserwacji (ryzyko względne 1,37). Autorzy ci sprawdzili jednocześnie, czy istnieje zależność pomiędzy śmiertelnością a częstością corocznego urlopu wakacyjnego. Okazało się, że częstość korzystania z wakacji związana jest ze zmniejszeniem ryzyka śmiertelności ogólnej, a jeszcze bardziej specyficznie – umieralności związanej z ChNS.
Badanie Interheart, które objęło ponad 29 tysięcy osób na wszystkich zamieszkałych kontynentach, mające na celu określenie czynników ryzyka ChNS, potwierdziło niekorzystny wpływ stresu zawodo-wego na ryzyko zawału serca. Stres w pracy o charakterze epizodycznym wiązał się z 1,38–krotnie większym ryzykiem zawału, a stres przewlekły z ryzykiem 2,14-krotnie większym (Rosengren i wsp., 2004a).
W oddziaływaniu stresu w pracy na ChNS pośredniczyć mogą inne czynniki ryzyka, zarówno konwencjonalne, jak i psycho-społeczne. Niski poziom autonomii, który jest znacznie częstszy w przypadku niższego statusu zawodowego, jest składową w największym stopniu wpływającą na ryzyko ChNS związane z gradientem socjoekonomicznym (Marmot i wsp., 1997). Podobnie słabe wsparcie społeczne, czynnik ryzyka ChNS sam w sobie, w połączeniu z napięciem w pracy jeszcze silniej zwiększa ryzyko ChNS (Hammar i wsp., 1998).